زمان تقریبی مطالعه: 9 دقیقه
 

عوامل مؤثر در کاربرد مصدر مؤول




عوامل مؤثر در کاربرد مصدر مؤول از مجموعه مباحث موصول حرفی بوده که به جهت اهمیت و تفصیل آن به صورت جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ از این رو به خواننده‌ی محترم توصیه می‌شود جهت فهم مطالب این نوشتار و شناخت جایگاه و اهمیت عنوان آن به مدخل موصول حرفی و مطالب مذکور در آن مراجعه کند. این نوشتار ابتدا به تعریف مصدر صریح و مصدر مؤول اشاره داشته و در ادامه به بررسی عوامل مؤثر در کاربرد مصدر مؤول می‌پردازد و در پایان برخی فرق‌های میان مصدر صریح و موول بیان می‌شود.


۱ - تقسیم مصدر


مصدر در یک تقسیم بر دو گونه است: مصدر صریح و مصدر مؤول

۱.۱ - مصدر صریح


مصدر صریح، (مصدر صریح بر سه گونه است: الف.مصدر اصلی؛ مصدری است که در ابتدای آن میم زائده نبوده و به یاء مشدد و تاء تانیث ختم نشده باشد. مانند: عِلْم
ب. مصدر میمی؛ مصدری است که با میم زائده شروع شده باشد.مانند: مَطْلَب.
ج. مصدر صناعی؛ هر لفظ جامد یا مشتق، اسم یا غیر اسمی است که به یاء مشدد و تاء تانیث ختم شود تا بعد از اضافه شدن این دو حرف، به اسمی با معنایی جدید تبدیل شود؛ این معنای جدید مجموعه‌ی صفت‌های خاص آن لفظ است؛ مانند: انسانیّة؛
[۱] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۳، ص۱۸۶.    
[۲] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۳، ص۱۸۷.    
) اسمی است که بدون تاویل، بر معنای مصدری دلالت کند؛
[۳] صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۴.
به عنوان مثال استغفار در آیه‌ی شریفه‌ی «وَ مَا کَانَ استغفارُ ابراهیم لابیه...»
[۴] توبه/سوره۹، آیه۱۱۴.    
«استغفار ابراهیم برای پدرش (عمویش آزر) فقط به خاطر...» . مصدر صریح بوده که بر معنای مصدری (طلب مغفرت کردن) دلالت دارد.

۱.۲ - مصدر مؤول


مصدر مؤول مصدری است مرکب از حرف مصدری و جمله‌ی اسمیه یا فعلیه‌ی بعد از آن؛
[۵] صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۴.
به عنوان مثال ان تَتَکَلَّمَ بِلُغَةِ العَرَبِیَّة در عبارت «عَجِبتُ مِن اَن تَتَکَلَّمَ بِلُغَةِ العَرَبِیَّة» مصدر مؤول بوده که ترکیبی از حرف مصدری (ان) و جمله فعلیه (تَتَکَلّمَ...) است.

۲ - عوامل مؤثر در کاربرد موصول حرفی و صله


هنگامی که در کلام معنایی بیشتر از معنای مصدری اراده شود، به جای مصدر صریح از مصدر مؤول استفاده می‌شود؛

۳ - انگیزه‌های استفاده از مصدر مؤول


برخی از انگیزه‌های معنایی استفاده مصدر مؤول به جای مصدر صریح عبارتند از:

۳.۱ - بیان زمان وقوع حدث


(حدث، معنایی است مجرد و عقلی محض که تنها وجود عقلی دارد و به عبارت دیگر حدث، صورت عقلی محضی است که قوام آن به غیر بوده و دلالتی بر صاحب آن، اِفراد، تثنیه، جمع، تذکیر و تانیث ندارد.
[۶] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۷.    
) بیان زمان وقوع حدث با مصدر مؤول، در حالی که مصدر صریح بیان‌گر زمان نیست؛
[۷] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۷.    
به عنوان مثال انْ حضرتَ در جمله‌ی «الشائع انْ حضرتَ» مصدر مؤول بوده و گذشته بودن زمان حدث (حضور) را نشان می‌دهد.

۳.۲ - بیان معنای مصدر


بیان اینکه حکم مورد نظر در کلام تنها درباره‌ی معنای مصدر بوده و صفات دیگر همچون زیادی، کمی، کندی، سرعت و...مورد نظر نیستند؛
[۸] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۷.    
به عنوان مثال تعجب متکلم در عبارت «اعجبنی ان اکلتَ» تنها از عمل خوردن مخاطب بوده نه از زیادی یا کمی و یا صفات دیگر، این در حالیست که اگر به جای ان اکلتَ، مصدر صریح (اکلُک) به کار می‌رفت، احتمال بعضی از صفات مذکور وجود داشت.

۳.۳ - بیان جواز حصول مصدر


بیان این که حاصل شدن مصدر، جایز است نه واجب، بر خلاف مصدر صریح که بر وجوب حاصل شدن دلالت دارد؛ به عنوان مثال ان یسافر در عبارت «ظهر ان یسافر ابراهیم» بر جواز سفر دلالت دارد در حالی که اگر به جای ان یسافر مصدر صریح (مسافرة ابراهیم) به کار می‌رفت، تصور واجب بودن سفر از جانب مخاطب ممکن بود.
[۹] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۷.    


۳.۴ - پافشاری در بیان فعل به صیغه‌ی مجهول


پافشاری متکلم بر بیان فعل به صیغه‌ی مجهول تا نشان دهد در حذف فاعل انگیزه و هدفی وجود داشته است؛
[۱۰] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۸.    
به عنوان مثال هنگام اراده‌ی تعجب با صیغه‌ی ما افعل، مفعول آن به صورت موصول حرفی و فعل مجهول ذکر می‌شود تا برای مخاطب، حذف فاعل آشکار شود؛ از این رو مصدر مؤول ما عُرِف الحقُّ در عبارت «ما احسن ما عُرِف الحقُّ» به جای مصدر صریح (عرفان الحق) ذکر شده است.

۳.۵ - اراده معنای خاصّ از مصدر مؤول


اراده معنای خاصّ از مصدر مؤول که از حرف مصدری حاصل می‌شود؛ همچون اراده‌ی معنای استقبال از ان مصدری.
[۱۱] صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵.


۴ - نکته


در مواردی تفاوت میان مصدر مؤول با مصدر صریح در قوانین نحوی سبب ذکر مصدر مؤول به جای مصدر صریح می‌شود؛ یک تفاوت میان دو مصدر مذکور به این نحو است که وقوع مصدر مؤول تشکیل یافته از حرف مصدری (ان، انَّ و ان مخففه) و صله به جای دو مفعول، صحیح است بر خلاف مصدر صریح که این سبب می‌شود مصدر مؤول به جای مصدر صریح به کار رود؛
[۱۲] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۸.    
به عنوان مثال ان یُترَکوا» در آیه‌ی شریفه‌ی «احَسِبَ الناسُ ان یُـترکوا»
[۱۳] عنکبوت/سوره۲۹، آیه۲.    
(«آیا مردم گمان کردند به حال خود رها می‌شوند؟!») مصدر مؤول بوده و جانشین دو مفعول حَسِبَ شده است.
[۱۴] صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ‌بیروت، دارالرشید مؤسسه الایمان، ۱۴۱۸ ه ق، چاپ چهارم، ج۲۰، ص۳۰۷.    


۵ - تفاوت مصدر صریح و مصدر مؤول


در بخش گذشته یکی از تفاوت‌های میان مصدر صریح و مصدر مؤول بیان شد در این بخش به تفاوت‌های دیگر آن دو اشاره می‌شود:
۱. در مصدر مؤول بر خلاف مصدر صریح به فاعل و غیر آن تصریح می‌شود.
[۱۵] صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵.

۲. موصوف واقع شدن مصدر صریح بر خلاف مصدر مؤول جایز است؛
[۱۶] صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵.
به عنوان مثال نفخةٌ در آیه‌ی شریفه‌ی «فَاِذَا نُفِخَ فیِ الصُّورِ نَفْخَةٌ وَاحِدةٌ»،
[۱۷] حاقة/سوره۶۹، آیه۱۳.    
(«به محض اینکه یک بار در صور دمیده شود».) مصدر صریح موصوف و واحدةٌ صفت آن است.
[۱۸] صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ‌بیروت، دارالرشید مؤسسه الایمان، ۱۴۱۸ ه ق، چاپ چهارم، ج۲۹، ص۶۳.    

۳. مفعول مطلق واقع شدن مصدر مؤول از ان مصدری و فعل، صحیح نیست بر خلاف مصدر صریح
[۱۹] حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۸.    
و به عبارت دیگر تاکید فعل، بیان نوع و عدد فعل با مصدر صریح جایز است بر خلاف مصدر مؤول.
[۲۰] صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵.

۴. مصدر مؤول بر خلاف مصدر صریح از فعل جامد ساخته می‌شود.
[۲۱] صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵.

۵. مصدر صریح بر خلاف مصدر مؤول از فعل نیابت می‌کند؛ به عنوان مثال سبحان در آیه‌ی شریفه‌ی «قل سبحانَ ربّی هل کنتُ الّا بَشَراً رَسُولاً»
[۲۲] اسراء/سوره۱۷، آیه۹۳.    
(«بگو: منزه است پروردگارم[از این سخنان بی‌معنی]! مگر من جز انسانی فرستاده خدا هستم؟») مصدر صریح و مفعول مطلق بوده و از فعل (اسبّح) نیابت کرده است.
[۲۳] صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ‌بیروت، دارالرشید مؤسسه الایمان، ۱۴۱۸ ه ق، چاپ چهارم، ج۱۵، ص۱۱۲.    

۶. مصدر صریح بر خلاف مصدر مؤول، مصغر، مثنی و جمع واقع می‌شود.
[۲۴] صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵


۶ - پانویس

 
۱. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۳، ص۱۸۶.    
۲. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۳، ص۱۸۷.    
۳. ↑ صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۴.
۴. ↑ توبه/سوره۹، آیه۱۱۴.    
۵. ↑ صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۴.
۶. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۷.    
۷. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۷.    
۸. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۷.    
۹. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۷.    
۱۰. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۸.    
۱۱. ↑ صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵.
۱۲. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۸.    
۱۳. ↑ عنکبوت/سوره۲۹، آیه۲.    
۱۴. ↑ صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ‌بیروت، دارالرشید مؤسسه الایمان، ۱۴۱۸ ه ق، چاپ چهارم، ج۲۰، ص۳۰۷.    
۱۵. ↑ صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵.
۱۶. ↑ صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵.
۱۷. ↑ حاقة/سوره۶۹، آیه۱۳.    
۱۸. ↑ صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ‌بیروت، دارالرشید مؤسسه الایمان، ۱۴۱۸ ه ق، چاپ چهارم، ج۲۹، ص۶۳.    
۱۹. ↑ حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۲۶ ه ق، ج۱، ص۴۱۸.    
۲۰. ↑ صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵.
۲۱. ↑ صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵.
۲۲. ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۹۳.    
۲۳. ↑ صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، ‌بیروت، دارالرشید مؤسسه الایمان، ۱۴۱۸ ه ق، چاپ چهارم، ج۱۵، ص۱۱۲.    
۲۴. ↑ صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۲۶۵


۷ - منبع

سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «عوامل مؤثر در کاربرد مصدر مؤول»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۹/۱۱.    


رده‌های این صفحه : ادبیات عرب | مقالات پژوهه | موصولات




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.